Uitgangspunt

Een verbazingwekkende ontdekking over het menselijk brein is de kneedbaarheid – zijn vermogen om opnieuw ‘bedrading te leggen’, te veranderen en zelfs zichzelf te herstellen om slimmer te worden. Flexibele mensen hebben de meeste controle. Zij hebben het vermogen om van gedachten te veranderen wanneer ze aanvullende informatie ontvangen. Zij houden zich bezig met meerdere resultaten en activiteiten tegelijk en putten uit een repertoire van probleemoplossende strategieën. Ze oefenen verschillende stijlen van flexibiliteit en weten wanneer het denken in grote lijnen van ze wordt verwacht en wanneer een situatie gedetailleerde precisie vereist. Ze zien een reeks van gevolgen. Ze creëren en zoeken nieuwe benaderingen en ze hebben een goed ontwikkeld gevoel voor humor. Flexibele mensen weten dat ze andere opties en alternatieven hebben en kunnen ontwikkelen. Ze staan er voor open om van gedachten te veranderen wanneer ze nieuwe informatie of zelfs redeneringen ontvangen die tegen hun overtuigingen spreken. Ze kunnen werken binnen de regels, criteria en voorschriften en kunnen de gevolgen voorspellen wanneer je ze aan de laars lapt. Ze begrijpen onmiddellijke reacties maar kunnen ook de grotere doeleinden voor ogen houden. Een flexibele geest is essentieel voor het werken in groepen, je kunt namelijk betekenis geven aan iets en dit ook herkennen bij andere mensen.

Flexibele denkers zijn in staat om te schakelen tussen meerdere perceptuele posities.

• Eén perceptuele oriëntatie is wat Jean Piaget egocentrisme noemde, of het waarnemen van onze eigen standpunt.
• Daar tegenover staat het allocentrisme (altruïsme), de positie waarin we waarnemen door de oriëntatie van een ander. Wij opereren vanuit deze tweede positie wanneer we meevoelen met andermans gevoelens, voorspellen hoe anderen denken en anticiperen op mogelijke misverstanden.
• Een andere perceptuele positie is macrocentrisme. Het is vergelijkbaar met het naar beneden kijken vanaf een balkon naar onszelf en onze interacties met anderen te observeren. Deze helikopterview (of birds-eye) is vaak intuïtief, holistisch en conceptueel. Problemen moeten opgelost worden met informatie die incompleet is.
• Nog een andere perceptuele oriëntatie is microcentrisme, het onderzoeken van de individuele en soms zeer kleine onderdelen die deel uitmaken van een geheel. Dit kikkerperspectief (worm’s-eye view) impliceert logisch en analytisch denken, op zoek naar verbanden. Het vereist aandacht voor detail, precisie en geordende ontwikkeling.

Flexibele denkers geven vertrouwen weer in hun intuïtie. Ze tolereren verwarring en onduidelijkheid tot een bepaald punt en ze zijn bereid om een probleem te laten varen, vertrouwend op hun onderbewustzijn om het creatieve en productieve werk voort te zetten. Flexibiliteit is de bakermat van humor en creativiteit. Hoewel vele perceptuele posities mogelijk zijn – verleden, heden, toekomst, egocentrisch, allocentrisch, macrocentrisch, microcentrisch, visueel, auditief, kinesthetisch – de flexibele geest weet wanneer het moet schakelen tussen deze standpunten. Sommige leerlingen hebben moeite met het overwegen van alternatieve standpunten of met het omgaan van meer dan één classificatiesysteem tegelijk. Hun manier om een probleem op te lossen lijkt de enige manier te zijn. Zij zien situaties vanuit een egocentrisch oogpunt: “mijn manier of helemaal niet!” hun gedachten staan vast: “breng me niet in de war met nog meer informatie!”

Van alle vormen van mentale activiteiten, is flexibiliteit de moeilijkste vorm, zelfs in de hoofden van jonge mensen die worden geacht hun flexibiliteit niet te hebben verloren. Het is de kunst om een bundel van gegevens te plaatsen in een ander kader, waarbij een nieuws systeem van onderlinge relaties zichtbaar wordt. Het kunnen opzetten van een ander soort ‘thinking-cap’ op het juiste moment.

Leerlinggedrag

Wanneer leerlingen meer flexibel worden in hun denken veranderen ze van een egocentrisch naar een allocentrisch perspectief, ze hebben het vermogen om dingen vanuit verschillende standpunten te bekijken. Je hoort ze overwegingen maken, dingen uitspreken of andermans standpunten parafraseren. Ze stellen verschillende manieren van oplossingen te hebben voor eenzelfde probleem en ze evalueren de verdiensten en gevolgen van twee of meer alternatieve handelswijzen. Wanneer ze een beslissing moeten nemen gebruiken ze vaak woorden en zinnen als: “echter”, “aan de andere kant”, “als je het op een andere manier bekijkt” of “Jan zijn idee is, maar Lisa’s idee is…”. Leerlingen die deze habit hebben ontwikkeld worden systeemdenkers. Ze analyseren en onderzoeken onderdelen, maar ze verschuiven ook hun perspectief naar het grote geheel, merken bredere relaties, patronen en interacties op. Leerlingen die flexibel denken genereren veel verschillende ideeën. Tijdens een brainstormsessie is hun deelname vloeiend en productief. Ze zijn terughoudend om het groepswerk succesvol te laten zijn. We horen ze zeggen: “Laten we nog meer ideeën bedenken voor we beslissen welke we willen gebruiken!”

Bron: Habits of Mind Nederland