Een mooi voorbeeld hoe flexibel denken weer in beweging komt

Het appelproject waarin we de door de school geadopteerde appelbomen hebben kaalgeplukt en verwerkt tot verkoopbare producten, zat erop. Voor enkelen in mijn 6-8 voltijds HB klas was het al de derde keer, die verrekte appels groeien telkens weer terug! Ervaring maakt het proces soepeler, maar ik zie toch telkens dezelfde fouten ontstaan. Tijd om te reflecteren. Met behulp van het denkbeeld trein en enkele reflectievragen over eigen inbreng en samenwerking, ging de klas aan de slag.

Stilstaan op de roltrap

Behalve Jasper. Jasper stond stil op de roltrap, een verwijzing naar een inspiratievideo die we pas keken om flexibel denken te duiden. Jasper kon niet meer terughalen hoe we aan het project waren begonnen. Jaspers starre denken was me al eerder opgevallen; als het niet gaat zoals hij het in zijn hoofd heeft, loopt hij vast en komt hij niet meer voor- of achteruit. Hij blijft vasthouden (doorzetten) aan die ene strategie die hij in zijn hoofd heeft. Die strategie komt neer op: ik vraag het aan de meester. En ook deze meester is wel eens niet beschikbaar. Ook in dit geval viel Jasper terug op die ene strategie maar in plaats van hem een spervuur aan vragen te stellen zodat er uiteindelijk wel iets zou gaan dagen, besloot ik hem een andere strategie te leren die hij, op momenten dat flexibel denken gevraagd wordt, vaker kan gebruiken zonder hulp van de meester. “Wat als je de trein eens omdraait?” vroeg ik. Er ontstond direct een twinkeling in Jaspers ogen, de blokkade was in een klap verdwenen. “Dat kan ik wel! Dan begin ik bij de appelmoes-, appelsap- en appelflapproductie van gisteren. En dan is mijn volgende vakje van de trein de plukdag in de boomgaard.” En weg was Jasper.

We argumenteren zoals advocaten

Al in 2005 verwonderde ik me over een uiteenzetting over flexibel denken van Harvard professor David Perkins op een internationaal onderwijscongres (kijktip vanaf 23:50 min). Zijn voorbeeld ging destijds over hoe mensen argumenten bedenken over verschillende kanten van een kwestie. Niet te verwarren met meerdere oplossingen bij een probleem bedenken, maar nog steeds wel een context waarin flexibel denken moet worden ingezet. Over het algemeen zijn we allemaal geneigd om meer argumenten (veel meer!) te bedenken aan de kant van de kwestie waar je het mee eens bent. Toch is er met een lichte aanmoediging hierin best wat te doorbreken. “Bedenk nu eens 5 argumenten aan de andere kant,” is voor velen goed te doen. Perkins wijst op onderzoek waaruit blijkt dat, hoewel complexe problemen vele kanten hebben, de andere kant van de kwestie bekijken op minder waardering kan rekenen. We vinden het belangrijker onze zaak te staven met nog meer bewijs. We verstaan een goed argument daarom vaker als een argument dat de winst binnenhaalt, niet perse een argument dat rechtvaardig is. We argumenteren zoals advocaten. Een hoger IQ verandert de zaak volgens Perkins enigszins. Meer uitgebalanceerd kijken naar verschillende kanten zit er echter niet in. Zo wijst onderzoek uit dat oplopend IQ resulteert in meer redenen die worden aangevoerd, er is meer te zeggen over het onderwerp, aan de eigen kant van de eigen mening. Er zijn dus belangrijke onderdelen van goed denken (lees: Habits of Mind) die helemaal niet gaan over IQ. Ze gaan meer over perspectief nemen, uitgebalanceerd kijken naar verschillende kanten, rechtvaardigheid en creativiteit dan over cognitieve complexiteit.

“Dat flexibel denken werkt helemaal niet”

Terug naar Jasper. Natuurlijk maakt deze strategie hem nog niet direct beter in flexibel denken. Het moment dat hij flexibel moet denken en wellicht deze strategie moet toepassen, herkent hij nog niet. Hij herkent de starre houding en de gedachten die hierbij horen ook nog niet als het moment om flexibel te denken. Dat bleek later in de week met een vastloper in rekenen. Ik herkende het dralen van Jasper rondom de instructietafel terwijl ik in een andere instructie zat. Toen Jasper eindelijk aan de beurt was, gaf hij aan echt eerst iets anders geprobeerd te hebben.” Dat lukte ook al niet! Dat flexibel denken werkt helemaal niet.” zei hij nog. “Is het wel flexibel denken als je bij een tweede poging vastloopt?” vroeg ik Jasper. “Wat zagen we bij Ormie?” In deze inspiratievideo hadden we gezien dat het varkentje Ormie op wel 16 manieren kwam om de koekjes van de koelkast te krijgen. Jasper en ik besloten de klas om ideeën te vragen. Uiteraard waren die er genoeg.  

“Meester, wordt dit goed gerekend?”

Weer een dag later komt Jasper naar mij toe met zijn grammaticatoets. “Meester, wordt dit goed gerekend?” De oefening bestaat uit tien opdrachten die moeten worden uitgevoerd in de zin die erachter staat. Bij opdracht zes staat: Onderstreep alle lidwoorden. Jasper, star als hij kan denken, heeft in de hele toets alle lidwoorden onderstreept waardoor het rommelig wordt en er enkele goede antwoorden van eerdere opdrachten nu fout lijken. Ik kijk hem vertwijfeld aan. Hij tovert een glimlach op zijn gezicht; het blijkt geen voorbeeld van star denken te zijn, maar juist van flexibel denken. We lachen samen over de originele kijk op de vraag. “Maar wordt het goed gerekend?” vraagt Jasper nogmaals. “Wil je het risico nemen? En, denk je dat je dergelijke risico’s überhaupt wilt nemen in toetsen, nu en in de toekomst?” vraag ik. Jasper kijkt bedachtzaam en lijkt een keuze te hebben gemaakt. Later vind ik zijn grammaticatoets in de inleverbak. Ik glimlach. Jasper heeft met een keurige legenda aangegeven hoe ik zijn antwoorden moet lezen.

Meer leren? Wij bieden passende didactiek! Een eerste stap maken? Meld je aan voor 1 van de workshops of neem voor ons scholingsaanbod contact op: info@habitsofmind.nl

Tom Witjes